Kielce są dla mnie czem pierwszy uśmiech ukochanej, czem pierwszy promień rannego brzasku. Józef Piłsudski
W 1364 r. Kielce uzyskały prawa miejskie.
1914
12 sierpnia 1914 r. o godz. 11.00 do miasta wjechał patrol „Beliny”. Za nimi wjechało auto wywiadowców Światopełka –Jaworowskiego. Dotarła też grupa intendencka. O godz. 13.30 J. Piłsudski z batalionem kadrowym dotarł do krakowskiej rogatki w Kielcach. Tu od konnego skauta Czesława Bankiewicza odebrał raport o sytuacji w mieście.
Wkraczających powitał zebrany na rogatce krakowskiej tłum mieszkańców, wśród którego przeważały kobiety. Co do życzliwego powitania strzelców 12 sierpnia zdania są podzielone. Zawiszanka mówi o „tępem milczeniu” (Wierna służba, s.87), a Pomarański i Waligóra wspominają „nieskrepowanej radości” i „serdecznych owacjach” (Legiony na polu walki s. 78, 95). Nie ulega wątpliwości, że podczas drugiego wkroczenia entuzjazm mieszkańców po tym, jak musieli zapłacić Rosjanom kontrybucję nałożoną przez Rosjan za pobyt „sokołów polskich” w mieście, był niewielki.
Po wkroczeniu do miasta batalion rozlokował się w budynku dworcowym, Monopolu Spirytusowego przy ulicy Składowej, w hotelu Bristol i mieszkaniach prywatnych. Piłsudski na kwaterę wybrał pałac biskupi, siedzibę gubernatora rosyjskiego. W mieście na czele władzy cywilnej stanął, jako komisarz, inż. Ignacy Boerner. Władzę wojskową sprawował szef sztabu, Kazimierz Sosnkowski.
Jeszcze tego samego dnia Piłsudski po złożeniu wraz z Sosnkowskim wizyty biskupowi Łozińskiemu opuścił Kielce. Został wezwany do Miechowa, skąd wrócił do Krakowa na rozmowy z ppłk. Janem Nowakiem. Tymczasem Kielce zostały zaatakowane przez szwadron kawalerii i auto z karabinem maszynowym. Doszło do strzelaniny na ul. Sienkiewicza i w rejonie dworca. Wieczorem Sosnkowski chcąc uniknąć walki w mieście wycofał oddziały strzeleckie na folwark Czarnówek. Pozostawiono pluton Burhardta na dworcu. W nocy załoga dworca wysadziła mosty na torze warszawskim
13 sierpnia, kiedy patrole stwierdziły wychodzenie oddziałów rosyjskich na tyły, Kazimierz Sosnkowski, nie mając sił do odparcia ataku na miasto z kilku stron, w godzinach południowych podjął decyzję wycofywania się w kierunku Karczówka – Białogon – Słowik. Załoga dworca wycofała się przy użyciu drezyny. W ubezpieczaniu odwrotu wziął udział oddział konny Lwowskiego Sokoła Marcelego Śniadowskiego, który tego dnia dotarł do Kielc. Cofano się w kierunku na Chęciny. Wieczorem po spotkaniu z Piłsudskim i batalionem „Wyrwy” obsadzono linię Nidy.
19 sierpnia do miasta wjechali ułani „Beliny” i zakwaterowali, jak poprzednio w hotelu „Bristol”. Około godz. 16.00 do miasta dotarła grupa „Norwida”, z zadaniem przygotowania zaopatrzenia i kwater.
22 sierpnia 1914 r. Józef Piłsudski wraz całym zgrupowaniem strzeleckim wkroczył do miasta. Tutaj wydał specjalny rozkaz do strzelców, w którym informował o powstaniu Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN), jako konsekwencji sierpniowej akcji niepodległościowej: „Żołnierze! Wśród powszechnej bierności naszego społeczeństwa wypadki dziejowe zaskoczyły Polaków, zostawiając ich bez określonych decyzji, bez możliwości jednolitego i silnego postępowania. (…) Według umowy zawartej między Naczelnym Komitetem Narodowym a dowódcą naczelnym armii austriackiej, oddziały nasze mają być kadrami dla formujących się Legionów”.
Miejsca kwaterowania: I. Batalion i Oddział Wywiadowczy Rajmunda Jaworowskiego „Świętopełka”- w koszarach przy ulicy Wniebowstąpienia (obecna ul. Głowackiego), II Batalion – na przedmieściu Piaski na folwarku Henryka Salomona Nowaka, III. Batalion – w zabudowaniach byłego Monopolu przy ul. Składowej koło dworca, IV. Batalion I- w Męskim Gimnazjum Rządowym (obecnie Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka), V. Batalion – w rosyjskich koszarach 6. Pułku strzelców przy ul. Prostej, kawaleria „Beliny” – pod górą Telegraf, ułani Zbigniewa Dunin-Wąsowicza – młyn Kozłowskiego, Oddział Sanitarny – w gmachu Izby Skarbowej (na rogu obecnych ulic Wesołej i Mickiewicza), tabory – przy ul. Zamkowej, żandarmeria – na ul. Hipotecznej. Dowódcą kieleckiego garnizonu został Marian Januszajtis „Żegota”, a od 27 sierpnia Mieczysław Neugebauer „Norwid”.
23 sierpnia 1914 r. Piłsudski wyjechał do Krakowa.
W kieleckim magistracie, a potem w pałacu biskupim mieściły się: sztab legionowy, biuro werbunkowe, komisariat legionów, drukarnia, poczta polowa, biuro przepustek, redakcja „Dziennika Urzędowego Komisariatu Wojska Polskiego”.
– 25 sierpnia zaciągnęła się in corpore orkiestra Kieleckiej Ochotniczej Straży Ogniowej, kierowana przez Andrzeja Brzuchala-Sikorskiego.
W sierpniu 2001 r, na budynku przy ul. Św. Leonarda, w którym niegdyś mieściła się straż ogniowa, odsłonięta ponownie tablicę pamiątkową: „Andrzejowi Brzuchalowi, który 10.IX.1914 roku wstąpił z orkiestrą do oddziałów strzeleckich J. Piłsudskiego przynosząc ze sobą melodię Marsza kieleckiego, później pieśni My, Pierwsza Brygada – Kielczanie – Związek Piłsudczyków Oddz. Świętokrzyski – Woj. Konserwator Zabytków – Pracownia Plastyczna A. i K. Moderau – Kielce 2001”. Pierwsza tablica, wmurowana w 1939 r. nie przetrwała wojny.
– 27 sierpnia, rozkazem Naczelnej Komendy Armii z dnia 27 VIII 1914 r. oddziały strzeleckie stacjonujące w Kielcach, zostały przemianowane na 1. Pułk Piechoty Legionów Polskich.
30 sierpnia 1914 r. na placu katedralnym odprawiono uroczystą mszę św. Ołtarz polowy ustawiono przed dzwonnicą, przy katedrze.
2 września 1914 r. Piłsudski powrócił do Kielc, aby realizować dalsze plany wojenne zgodnie z dyspozycjami NKN.
Oddziały stacjonujące w Kielcach miały stać się zalążkiem tzw. Legionu Zachodniego, którego dowódcą został wyznaczony przez Austriaków gen. Rajmund Baczyński. Nowy dowódca przyjechał do Kielc 5 września, by przyjąć od strzelców przysięgę na Szydłówku. Podczas tej uroczystości obecny był także przedstawiciel NKN ppor. Władysław Sikorski.
– 5 września, przysięga. Odbyła się za miastem, w okolicach Szydłówka.
– 9 września, 1. pułk otrzymał rozkaz odwrotu na prawy brzeg Wisły
10 września 1914 r. w wyniku uderzenia wojsk rosyjskich Piłsudski zmuszony został do wycofania się z Kielc na linię Wisły.
O trzytygodniowym pobycie Legionistów w Kielcach pisał: „odbywała się ciężka, trudna praca organizacyjna. Strzelec ze Związków i Drużyn Strzeleckich, zatem na 3 cywil przerabiał się na żołnierza. Obok tego szła praca zagospodarowywania oddziału. Więc zakładaliśmy warsztaty wszelkiego rodzaju, formowaliśmy tabory itd. (…) Kielce jednym słowem były bazą strzelecką, skoro Kraków niestety nią w owe czasy prawie nie był” – zapisał J. Piłsudski. Do 1. pp. Legionów Polskich, w Kielcach wstąpiło ponad 900 ochotników, w tym ok. 600 mieszkańców miasta.
1921-1935
15 października 1921 r. uchwała Rady Miejskiej Następnie nadająca Naczelnikowi Państwa honorowe obywatelstwo miasta.
20 października 1921 r. komendant przybył na uroczystości odsłonięcia tablicy pamiątkowej na ścianie magistratu upamiętniającej 7 rocznicę wkroczenia I Kadrówki i nadania Piłsudskiemu honorowego obywatelstwa miasta. Naczelnik Państwa przyjechał pociągiem na kielecki dworzec, gdzie entuzjastycznie witany był przez mieszkańców. Podczas uroczystości odsłonięto tablicę pamiątkową z napisem:
„12 sierpnia 1914 – 1921 (w środku orzeł strzelecki). Tym co podjęli walkę o wolność / Polskim Żołnierzom / Pod wodzą Józefa Piłsudskiego / w 7-mą rocznicę wkroczenia do Kielc”
Płyta została zniszczona w czasie wojny i ponownie wmurowano ją dopiero 12 sierpnia 1995 r.
8 sierpnia 1926 r. Józef Piłsudski był przybywa na V Zjazd Legionistów i zakończenie III Marszu Szlakiem Kadrówki. Piłsudski przybył z żoną Aleksandrą. Goście wzięli udział w uroczystej mszy św. na Placu Wolności, na której poświęcono sztandar Związku Strzeleckiego w Kielcach. Podczas tej wizyty nastąpiło także otwarcie stadionu 4 pp Leg. i nadanie mu im. J. Piłsudskiego
W 1929 r. uhonorowano komendanta przemianowaniem nazwy Rynku w Kielcach na Plac Marszałka Piłsudskiego. W okresie II wojny Niemcy odstąpili od tego imienia. Bezpośrednio po wojnie do 1948 r. funkcjonowała jednak nazwa Plac Marszałka Piłsudskiego, która później odeszła w zapomnienie.
4 listopada 1934 r. odsłonięto przed dworcem kolejowym tablicę pamiątkową dedykowaną Marszałkowi. Tablica została uszkodzona w czasie okupacji przez Niemców. Po II wojnie światowej przechowywana była w prywatnych rękach. Po rekonstrukcji odsłonięto ją ponownie dopiero 11.XI.1995 r. w formie płyty z czarnego granitu, na której wykonano popiersie Piłsudskiego i wyryto napis:
„Pierwszemu Marszałkowi Polski / Józefowi Piłsudskiemu / w 20-tą rocznicę wkroczenia do Kielc / na czele pierwszych żołnierzy / Rzeczypospolitej Polskiej / w hołdzie Kolejowe Przysposobienie / Wojskowe w Kielcach / 1914 – 8.VIII – 1934”.
17 maja 1935 r. po śmierci Józefa Piłsudskiego odprawiono mszę św. na Placu Wolności.
18 maja 1935 r. w nocy kielczanie żegnali Piłsudskiego na trasie przejazdu pociągu ze zwłokami Marszałka do Krakowa. Na wzgórzach kieleckich płonęły ogniska i dwa olbrzymie znicze.
W 1935 r. w hotelu Bristol odsłonięto tablicę upamiętniającą potyczkę patrolu Beliny z Rosjanami na ul. Sienkiewicza.
11 listopada 1935 r. otwarto Dom Przysposobienia Wojskowego i Wychowania Fizycznego im. J. Piłsudskiego wg projektu Edgara Norwetha (obecny Wojewódzki Dom Kultury). Zbudowany w latach 1933-1935 przy krakowskiej rogatce, przez którą wkroczyła do Kielc Pierwsza Kadrowa. Na fasadzie widniał napis: „Oleandry Dom im. J. Piłsudskiego”.
2 października 1938 r., otwarcie i poświęcenie Sanktuarium J. Piłsudskiego w Pałacu Biskupim (m. in. z pośmiertną maską i mundurem Marszałka) oraz odsłonięcie Pomnika Legionów (tzw. „Czwórki Legionowej”).
Pomnik autorstwa Jana Raszki odsłonięto przed Domem Przysposobienia Wojskowego i Wychowania Fizycznego im. J. Piłsudskiego. Miejsce nie było przypadkowe, bowiem tędy właśnie, przez Krakowską Rogatkę, wkraczał Komendant Piłsudski na czele oddziałów strzelców do Kielc. Pomnik został wykonany w patynowanym gipsie, gdyż nie zdążono z odlewem brązowym. Odsłonięcia dokonał Inspektor Armii Polskiej K. Sosnkowski (byli obecni m.in. minister Juliusz Ulrych, płk Stefan Rowecki, dowódca 4 pp Leg. Zygmunt Berling).
W czasie II wojny światowej zostały zniszczone gipsowe figury maszerujących strzelców. Cokół z wołyńskiego czerwonego piaskowca przetrwał do początku lat 50-tych. W 1988 r. powołano Społeczny Komitet Odbudowy Pomnika Czynu Legionowego. Kielecki artysta rzeźbiarz Stefan Maj, któremu powierzono kierowanie pracami, zmienił wysokość figur strzelców (obecnie są wyższe o 50 cm i wykonane z brązu) i dodał z przodu napis Legionom Naród. Ponowne odsłonięcie pomnika odbyło się w dniu 11 sierpnia 1991 r. (3 czerwca pobłogosławił go Papież Jan Paweł II). Pomnik Legionów Polskich stanął na Placu Marszałka J. Piłsudskiego. W 1988 r. nadano to imię skwerowi przed Wojewódzkim Domem Kultury (między ulicami Krakowską i Ściegiennego) z okazji 70 rocznicy odzyskania niepodległości.
Otwarte 2 października 1938 r. „Sanktuarium” ulokowano w południowo-zachodnim narożniku parteru pałacu biskupów krakowskich.
Po zajęciu Kielc przez oddziały strzeleckie (12 sierpnia i ponownie na okres od 19/22 sierpnia do 10 września 1914 r.) w korpusie głównym pałacu (wówczas siedziba władz Guberni Kieleckiej), umieszczono sztab oddziałów i kwaterę Józefa Piłsudskiego, w skrzydłach zaś ulokowano Komisariat Wojsk Polskich, biuro werbunkowe, drukarnię urzędową WP, redakcję i administrację „Dziennika Urzędowego Komisariatu Wojsk Polskich”, pocztę połową, biuro wydawania przepustek oraz intendenturę.
Sanktuariom zajmuje trzy pomieszczenia: Sanktuarium, Sala Sztandarowa, Baszta (dawny Sklep Skarbowy Pierwszy, Sklep Skarbowy Drugi i Sklepik Pod Wieżą). Powstało z inicjatywy wojewody kieleckiego dr Władysława Dziadosza (legionista 5 pułku piechoty Legionów). Po II wojnie sale zamieniono na pomieszczenia magazynowe. Po rewaloryzacji ponownie zostały udostępnione do zwiedzania 5 grudnia 1990 r.
Kształt Sanktuarium zaprojektował warszawski artysta rzeźbiarz, Stanisław Rzecki, laureat konkursu ogłoszonego przez wojewodę kieleckiego w 1937 r. Artysta znany m.in. z wykonania polichromii kamienic warszawskiego Starego Miasta współpracował z artystą malarzem Wacławem Borowskim, z kieleckim artystą rzeźbiarzem Wincentym Skuczyńskim oraz z konserwatorem okręgowym dr Andrzejem Olesiem. Koncepcję urządzenia Sanktuarium zatwierdziła Rada Artystyczno-Konserwatorską Miasta Kielc, której członkowie gromadzili materiały archiwalne, relacje i wspomnienia. Wejście do Sanktuarium prowadziło od strony południowego dziedzińca, poprzez portal z piaskowca zwieńczony kartuszem z symboliką panopliową, orłem strzeleckim, literą „S” oraz inicjałami „JP”. Drzwi wejściowe ozdobiono odznakami 1 Brygady „Za wierną służbę”, Krzyżami Legionów i wężykiem generalskim; klamka ma postać stylizowanej głowy orła. Nad wejściem umieszczono (na wysokości I piętra) wykuty w płycie z piaskowca cytat z pieśni IV poematu J. Słowackiego „Beniowski”. Podobną symboliką – odznaka I Brygady, litery „S”, inicjały „JP” – ozdobiono trzy okna w zachodniej fasadzie pałacu, należące do Sanktuarium i Sali Sztandarowej.
W osobistym pokoju Komendanta z 1914 r. ozdobionym płytami z marmurów bolechowickich, dębnickich i kararyjskich, umieszczono eksponaty stanowiące przedwojenne wyposażenie tego miejsca: w marmurowej niszy pomiędzy oknami brązowe popiersie Marszałka, wykonane przez St. Rzeckiego.
W Kielcach jest wiele miejsc związanych z obecnością Józefa Piłsudskiego. Jego pomnik stoi na Placu Wolności, w miejscu gdzie przyjmował defilady. Przy ulicy Sienkiewicza koło ówczesnej kawiarni Smoleńskich ułani Władysława Beliny Prażmowskiego stoczyli swoją pierwszą potyczkę z Rosjanami. Polegli legioniści są pochowani na kieleckim cmentarzu.
– Pomnik Niepodległości – Pamięci Rodaków Żołnierzy Legionów Polskich – Plac Niepodległości
– Pamięci Żołnierzy Legionów Polskich 1914 roku (pomnik) – skrzyżowanie ulic Świętokrzyskiej i Warszawskiej.
– Pomnik upamiętniający powstanie i żołnierzy 1. Pułku Piechoty Legionów Polskich odsłonięty 22 maja 2005 r.
– Upamiętnienie miejsca formowania I Pułku Piechoty Legionów Polskich we wrześniu 1914 r. (tablica) – Kościół św. Józefa Robotnika
– 90. rocznica wkroczenia Strzelców do Kielc (tablica) – zbieg ul. Spacerowej z Krakowską
– Tablica poświęcona Józefowi Piłsudskiemu (Dworzec PKP)
– Upamiętnienie polskich żołnierzy wkraczających do Kielc pod wodzą Józefa Piłsudskiego (tablica) – Urząd Miasta Kielce przy Rynku
– Upamiętnienie pobytu Józefa Piłsudskiego w dawnym Pałacu Biskupów Krakowskich (tablica)
– Tablica poświęcona kapelmistrzowi Kieleckiej Straży Ogniowej – ppor. Andrzejowi Brzuchalowi – ul. Św. Leonarda 10
– Pamięci o. Kosmy Lenczowskiego – kapelana I. Brygady Legionów Polskich (tablica) – Kościół św. Franciszka z Asyżu, ul. Warszawska 33
– Tablica upamiętniająca pierwszą potyczkę ułanów z 1. Pułku Ułanów Legionów Polskich (ul. Sienkiewicza 21)