Bezdany – Szlakiem Piłsudskiego

szlak wileński

Król Zygmunt Stary nadał tutejsze dobra w 1516 r. horodniczemu wileńskiemu Ulrykowi Hojzjuszowi. Jego wnuk, również Ulryk, sprzedał je w 1605 r. kanonikowi wileńskiemu Wilczopolskiemu, który w cztery lata później podarował je jezuitom wileńskim. W ich posiadaniu Bezdany pozostawały aż do kasaty zakonu w 1773 r. Następnie majątek otrzymał wojewoda wileński Mikołaj Łopaciński. To właśnie Łopacińscy albo ich nieznani z nazwiska następcy wznieśli na przełomie XIX i XX w. eklektyczny dwór.
Zachował się niepozorny, drewniany budynek stacji kolejowej w Bezdanach, ozdobiony dekoracyjnie wyciętymi drewnianymi listewkami, podobny do setek takich stacyjek budowanych według typowych projektów na terenie całego Cesarstwa Rosyjskiego w drugiej połowie XIX w. W poczekalni zachował się oryginalny, żeliwny piec. 26 września 1908 r. miał tu miejsce napad na rosyjski pociąg, zorganizowany przez bojówkę PPS Frakcji Rewolucyjnej. Akcję zaplanował i osobiście nią dowodził Józef Piłsudski, a wzięło w niej udział łącznie 20 bojowców, w tym późniejsi dygnitarze międzywojennej Polski — Walery Sławek, Tomasz Arciszewski i Aleksander Prystor oraz przyszła żona Piłsudskiego — Aleksandra Szczerbicka. Oto przebieg wypadków opisany w jej wspomnieniach:
„Piłsudski postanowił dokonać napadu na pociąg na stacji Bezdany, 26 września 1908 r. Wiedziano, że w wagonie pocztowym ma być większa suma pieniędzy. Był to najbardziej ambitny i najśmielszy tego rodzaju atak Bojówki. Wzięło w nim udział szesnastu mężczyzn i cztery kobiety, między którymi znajdowałam się i ja. Bezdany są matą stacją kolejową, niedaleko Wilna, na której w owych czasach zatrzymywał się pociąg wiozący, w oznaczone dni, pieniądze do Petersburga, jeden z członków Frakcji Rewolucyjnej dzięki swoim kontaktom dostarczył nam potrzebnych wiadomości. Mieliśmy dużo czasu na poczynienie odpowiednich przygotowań. (…)
Dokładnie poznałam wszystkie ścieżki w lesie, prowadzące z Wilna do Bezdan. Prawie wszystkich bojowców oprowadzałam po nich. W lipcu przeniosłam się (…) do domu we wsi Jedlinka, położonej o kilkadziesiąt wiorst od Bezdan. Sprawdzałam w terenie, czy wszystkie drogi w rejonie Bezdan są na mapie i sprawdzałam, czy drogi oznaczone na mapie sztabowej są prawidłowo oznaczone od Jedlinki w stronę Bezdan. Okazało się, że mapy strategiczne rosyjskie były niedokładne. Poprawiłam, gdzie mogłam. Mapa ta miała służyć Piłsudskiemu i Momentowiczowi przy wycofaniu się na Jedlinkę. […] Wieczorem 26 września sześciu ludzi ze Sławkiem na czele wsiadło do pociągu idącego przez Bezdany. Mieli oni zająć się eskortą wagonu pocztowego, podczas gdy reszta zamachowców dotarła do Bezdan w pojedynkę lub parami, czekając na pociąg. Jeden z nich, Franciszek Gibalski, zabawiał się flirtem z jakąś Żydóweczka, drugi chrapał na ławie, udając pijanego. Piłsudski i Prystor przygotowali petardy. Jerzy Sawicki czekał z bryczką obok stacji. Ja i Prystorowa czekałyśmy na nich w dwóch oddzielnych chatach, wynajętych na letnisko. Prystorowa w Borkach, ja w Jedlince. Gdy tylko pociąg wtoczył się na stację, atakujący otoczyli go ze wszystkich stron. Nastąpiła krótka wymiana strzałów, jeden żołnierz został zabity, pięciu było rannych. Moment zaskoczenia wykorzystany został w stu procentach. Sławek ze swymi ludźmi rozbroił eskortę w mgnieniu oka. Pasażerów i urzędników kolejowych pilnowano pod rewolwerami, przecięto druty telefoniczne i zablokowano sygnały. Piłsudski, Arciszewski i Prystor weszli do wagonu pocztowego, rozbili dynamitem żelazne skrzynie i załadowali pieniądze w worki. W oddali dał się słyszeć odgłos drugiego pociągu. Czasu już wiele nie było. Skoczyli na bryczkę i cwałem ruszyli w las. Tam rozdzielili się. Arciszewski i Prystor poszli do Borek. Piłsudski i Momentowicz z najcięższymi walizami po długiej i niebezpiecznej jeździe dotarli do chaty w Jedlince, gdzie czekałam na nich.”
Łupem bojowców padła suma 200 tys. rubli. Carska policja pomimo szeroko zakrojonego śledztwa nie odnalazła pieniędzy. Akcja odbyła się bez strat własnych. Zdobyto pieniądze przeznaczono na rozwijanie działalności organizacji paramilitarnych w Galicji: Związku Strzeleckiego, czy Polskich Drużyn Strzeleckich.
10 października 1937 r. odbyła się uroczystość poświęcenia szkoły powszechnej im. Józefa Piłsudskiego w Bezdanach.